W powszechnej świadomości funkcjonuje dość jednolity pogląd, zgodnie z którym o finansach dzieci decydują ich rodzice lub opiekunowie prawni. To prawda, ale tylko w określonych przypadkach. Polskie przepisy przewidują bowiem sytuacje, w którym dziecko (a dokładniej nastolatek) może swobodnie decydować o swoim majątku bez ingerencji ze strony dorosłych. W tym artykule przedstawię, jak wygląda sytuacja finansowa osób niepełnoletnich pod względem prawnym oraz kiedy nastolatkowie mogą samodzielnie decydować o tym, na co przeznaczą swoje pieniądze.
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych
Zanim przejdziemy do konkretów, muszę przedstawić kilka instytucji funkcjonujących w polskim ustawodawstwie. Przede wszystkim należy rozróżnić zdolność prawną od zdolności do czynności prawnych. Zdolność prawna to inaczej zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Ma ją każdy człowiek, nawet dziecko.
Zdolność do czynności prawnych z kolei to inaczej zdolność do składania oświadczeń woli. Innymi słowy jest to możliwość skutecznego prawnie decydowania o sobie lub swoim majątku. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych dziecko osiąga z chwilą ukończenia 13 lat, a pełną zdolność – z chwilą ukończenia lat 18. Zdolność można całkowicie lub częściowo utracić na skutek ubezwłasnowolnienia, ale ten wątek pomijam w artykule.
Brak zdolności do czynności prawnych
Od chwili narodzin do ukończenia 13. roku życia dziecko nie posiada zdolności do czynności prawnych, a wszystkie decyzje w tym zakresie powinny być podejmowane przez rodziców lub opiekunów prawnych. Oznacza to, że dziecko w tym wieku nie może dokonywać żadnych czynności prawnych (np. zawierać umów), a jeśli mimo wszystko to zrobi – czynności takie traktujemy jako nieważne.
Wyjątek od tej zasady przewidziano w art. 14 § 2 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.). W myśl tego przepisu, jeśli osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do powszechnych, codziennych i drobnych umów, jest ona ważna z chwilą jej wykonania (chyba że rażąco krzywdzi dziecko). To dzięki temu przepisowi nawet bardzo małe dzieci mogą iść do sklepu i zrobić drobne zakupy. Jeśli jednak dziecko takie zostałoby oszukane przez sprzedawcę i np. kupiło coś za wielokrotność wartości tej rzeczy, umowa dalej będzie nieważna.
Powyższy wyjątek dotyczy drobnych, standardowych umów takich jak kupno artykułów spożywczych czy przejazd tramwajem. Nie stosuje się go natomiast do innych rodzajów kontraktów, np. wtedy, gdy dziecko próbuje sprzedać drugiej osobie swój sprzęt elektroniczny.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych mogą już zdecydowanie więcej. Przede wszystkim umowy zawarte przez takie osoby nie są z automatu nieważne. Stają się skuteczne, gdy potwierdzą je rodzice lub przedstawiciele ustawowi nastolatka. Umowę może zatwierdzić także sam nastolatek po ukończeniu 18. roku życia. Kontrahent takiej umowy nie może powoływać się na brak zgody, gdy na przykład chce się uchylić od jej wykonania. Musi wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu odpowiedni termin, a dopiero po jego upływie może uznać, że umowa nie wywołała skutków.
Inaczej rzecz wygląda przy jednostronnej czynności prawnej. Jeśli dokonano jej bez wymaganej przez prawo zgody, czynność będzie bezwzględnie nieważna. Przykładami takich czynności są przyjęcie lub odrzucenie spadku, porzucenie rzeczy albo dokonanie publicznego przyrzeczenia.
Podobnie jak w przypadku osób pozbawionych zdolności do czynności prawnych, tutaj także dopuszczalne są powszechnie zawierane, drobne umowy w bieżących sprawach życia codziennego. Prawo nie przewiduje jednak wyjątku związanego z rażącym pokrzywdzeniem nastolatka.
Władza rodzicielska i zarząd rodziców
Zgodnie z art. 95 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) władza rodzicielska obejmuje między innymi obowiązek rodziców do wykonywania pieczy nad majątkiem dziecka z poszanowaniem jego godności i praw. To na rodziców (ewentualnie innych opiekunów prawnych) nałożono generalny obowiązek dbania o dobro dziecka, który uwzględnia także jego sprawy finansowe.
Rodzice powinni z należytą starannością zarządzać majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Oznacza to, że powinni podejmować wszystkie racjonalne decyzje, których głównym zadaniem jest utrzymanie majątku dziecka, ewentualnie jego powiększenie. „Należyta staranność” oznacza przy tym staranność wyższą niż przeciętna, ponieważ rodziców i dzieci powinien łączyć specjalny stosunek zaufania.
W myśl art. 101 § 3 k.r.o. rodzice nie mogą dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko, jeśli wcześniej nie otrzymają zezwolenia sądu opiekuńczego. Do czynności przekraczających zwykły zarząd zaliczają się np.:
- sprzedaż (rzadziej nabycie) nieruchomości;
- umowy dotyczące wyzbycia się przedsiębiorstwa;
- zaciąganie pożyczek w imieniu dziecka;
- zawieranie umów trwających po uzyskaniu przez dziecko pełnoletności;
- darowizny z majątku dziecka;
- odrzucenie spadku.
Zarobki i osobiste przedmioty
Omówione wyżej zasady zarządzania majątkiem dziecka trwają aż do zakończenia władzy rodzicielskiej. Prawo przewiduje jednak wyjątki, w ramach których nastolatki mogą swobodnie dysponować swoim majątkiem bez zgody rodziców lub opiekunów prawnych.
Po pierwsze, w zakresie swojego własnego zarobku nastolatek może samodzielnie decydować, co z nim zrobić. Większość doktryny prawniczej nakazuje przy tym pojęcie „zarobku” traktować wąsko, a więc jedynie jako wynagrodzenie za pracę lub wynagrodzenie z umowy zlecenia za świadczone osobiście przez nastolatka usługi.
Po drugie, dziecko ma prawo decydować o przeznaczeniu rzeczy, które oddano mu do swobodnego użytku. Pod tym pojęciem należy rozumieć oddanie przedmiotów „na własność”, na przykład w ramach prezentu albo nagrody.
W obu powyższych przypadkach należy pamiętać o tym, że dopiero osoby, które skończyły 13 lat uzyskują przedstawione tutaj uprawnienia. Do tego czasu dzieci nie mają jakiejkolwiek zdolności do czynności prawnych, a zatem nie mogą także dysponować swoim majątkiem.
Warto także zaznaczyć, że „samodzielne dysponowanie” majątkiem przez dziecko nie oznacza, że rodzice tracą jakąkolwiek kontrolę nad tym, co się z takim majątkiem dzieje. Część doktryny dopuszcza możliwość odebrania dziecku prawa do swobodnego dysponowania majątkiem przez rodzica, który kieruje się jego dobrem. Przykładowo, jeśli dziecko zamierza przeznaczyć swojego wynagrodzenie na używki, rodzic może te pieniądze zatrzymać, by uniemożliwić roztrwonienie majątku w ten sposób.
Na co przeznaczany jest dochód z majątku dziecka?
Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera jeden przepis, który stosowany jest stosunkowo rzadko. Zgodnie z art. 103 czysty dochód z majątku dziecka powinien być przede wszystkim przeznaczony na:
- utrzymanie i wychowanie dziecka;
- utrzymanie i wychowanie rodzeństwa dziecka, jeśli wychowują się razem;
- inne uzasadnione potrzeby rodziny.
Pierwszeństwo ma interes samego dziecka, następnie w grę wchodzi utrzymanie wspólnie wychowującego się z nim rodzeństwa, a dopiero na końcu inne uzasadnione potrzeby rodziny.
Czysty dochód, o którym mowa w przepisie, to szersze pojęcie niż omówione wyżej zarobki. Należy przez to rozumieć całkowity przychód z majątku dziecka (np. dywidendy, czynsz najmu) pomniejszony o koszty utrzymania tego majątku.
Podsumowanie
Wbrew powszechnie funkcjonującym stereotypom, nastolatki mają prawo do decydowania o swoim majątku w pewnych okolicznościach. Choć rodzice dalej pozostają odpowiedzialni za dbanie o dobro dziecka, nie mogą sprzeciwić się w pewnych sytuacjach decyzjom finansowym swoich pociech. Warto o tym pamiętać i wdrażać edukację ekonomiczną dzieci już od najwcześniejszych etapów ich rozwoju.
