Podstawą stosunków cywilnych między przedsiębiorcami są tzw. zobowiązania, które polegają na istnieniu więzi między co najmniej dwoma podmiotami i składają się z wierzytelności oraz długu. W zobowiązaniu wierzyciel ma prawo żądać czegoś od dłużnika, a ten ostatni ma obowiązek spełnić takie żądanie. Przykładowo, wierzytelność pożyczkodawcy polega na prawie do żądania zwrotu udzielonej pożyczki, a dług pożyczkobiorcy sprowadza się do obowiązku oddania pożyczonej kwoty. Przez setki (a właściwie już tysiące) lat rozwoju prawa cywilnego wypracowano szereg instytucji, które mają zabezpieczać zobowiązania. Jedną z najbardziej przydatnych i najprostszych w użyciu jest tzw. gwarancja bankowa.
Czym jest gwarancja bankowa
W gwarancji bankowej występują zazwyczaj trzy podmioty:
- bank, który udziela gwarancji;
- przedsiębiorca, który zawiera umowę z bankiem w celu wystawienia gwarancji (zleca wystawienie gwarancji);
- beneficjent gwarancji, który w określonych sytuacjach może z niej skorzystać.
Gwarancja bankowa to zobowiązanie (zapewnienie) banku, że w przypadku pojawienia się określonych okoliczności zapłaci beneficjentowi określoną sumę pieniędzy. O tym, jakie to mają być okoliczności oraz jak wygląda procedura wypłaty gwarancji decydują już zainteresowane strony. Prawo nie stawia tutaj sztywnych reguł, a przepisy dotyczące gwarancji umieszczone w Prawie bankowym są raczej liberalne.
Omawiany instrument jest wykorzystywany przez przedsiębiorców wtedy, gdy nie mają środków potrzebnych np. na wpłatę kaucji w związku z wykonywaną przez nich umową lub nie chcę się ich pozbywać. Gwarancja bankowa często wykorzystywana jest np. w inwestycjach budowlanych. Przykładowo, inwestorzy żądają takich gwarancji od generalnych wykonawców w sytuacji niewłaściwego wykonania umowy. Jeśli do tego dojdzie, inwestor może w prosty sposób, bez postępowania sądowego, uzyskać odszkodowanie z gwarancji bankowej, a na generalnego wykonawcę przerzuca się obowiązek rozliczenia z bankiem.
Charakter prawny gwarancji bankowej
Do dziś trwa dyskusja, jaki charakter prawny ma udzielenie gwarancji bankowej. Jedni komentatorzy wskazują, że jest to jednostronne oświadczenie woli banku o tym, że zobowiązuje się w określonych sytuacjach spełnić świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta. Za takim rozwiązaniem ma przemawiać fakt, że gwarancja zazwyczaj wystawiana jest w formie oświadczenia banku, bez jakichkolwiek dodatkowych działań ze strony beneficjenta.
Z drugiej strony wskazuje się, że jest to umowny stosunek cywilny. Uzasadnienie takiego poglądu sprowadza się do twierdzenia, że do gwarancji stosuje się przepisy dotyczące zobowiązań umownych oraz że takie spojrzenie na sprawę jest bliższe polskiej tradycji prawnej.
Spór nie jest czysto teoretyczny, ponieważ ma wpływ np. na ustalenie, od kiedy zaczęła obowiązywać gwarancja bankowa. Inną datę przewidujemy dla czynności jednostronnych, a inną dla umów (tutaj musi dojść do zgodnego oświadczenia woli obu stron).
Tryb udzielania gwarancji
Zgodnie z przepisami udzielenie i potwierdzenie gwarancji bankowej muszą mieć pod rygorem nieważności formę pisemną. Oprócz tradycyjnego dokumentu z podpisami możliwe jest także udzielenie gwarancji w formie elektronicznej z kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Inne formy nie są przez prawo dozwolone, a jeśli dojdzie np. do wysłania oświadczenia banku zwykłym mailem – gwarancja będzie nieważna.
Wymóg zachowania formy pisemnej dotyczy tylko oświadczenia banku – beneficjent może wyrazić swoją wolę w dowolny sposób. Co ciekawe, Sąd Najwyższy przesądził, że adresat gwarancji powinien ją otrzymać w oryginale – nie wystarczy tutaj przesłanie podpisanego skanu. Zmiana gwarancji także powinna mieć formę pisemną pod rygorem nieważności.
Treść gwarancji
Treść gwarancji ma dwa znaczenia:
- wąskie – obejmuje wyłącznie to, co zawarto w dokumencie gwarancyjnym;
- szerokie – obejmuje także kwestie wynikające z przepisów prawa i zwyczajów.
Strony wiąże oczywiście treść w znaczeniu szerokim. Co do zasady na treść dokumentu gwarancji składają się:
- określenie stron gwarancji (wszystkich trzech wskazanych wyżej);
- wskazanie podstawowego stosunku prawnego, który gwarancja ma zabezpieczać (np. umowa o roboty budowlane pomiędzy inwestorem i generalnym wykonawcą);
- oświadczenie banku, że zobowiązuje się zapłacić na rzecz beneficjenta kwotę pieniędzy;
- wyszczególnienie warunków zapłaty;
- opisanie procedury wypłaty środków;
- określenie maksymalnej kwoty do wypłaty z tytułu gwarancji;
- wskazanie terminu obowiązywania gwarancji;
Praktyka wykształciła dwa główne rodzaje gwarancji bankowych:
- gwarancja na pierwsze żądanie (nazywana także nieodwołalną lub bezwarunkową) oznacza, że bank nie może powoływać się na zarzuty dotyczące stosunku podstawowego. W naszym przykładzie dotyczącym robót budowlanych bank nie może więc ograniczać wypłaty gwarancji z uwagi np. na potrącenie roszczeń generalnego wykonawcy z inwestorem;
- gwarancja warunkowa oznacza, że bank wypłaci sumę gwarancyjną dopiero po spełnieniu określonych przez beneficjenta warunków. Może to być np. uzyskanie wyroku sądowego albo upływ określonego czasu od wezwania do zapłaty.
Egzekwowanie gwarancji
Gwarancja bankowa jest specyficznym rodzajem stosunku umownego, ponieważ nie wymusza na stronach prawie żadnych działań w czasie swojego obowiązywania. Często w ogóle nie znajduje zastosowania, ponieważ zdarza się, że zleceniodawca gwarancji i jej beneficjent kończą współpracę bez żadnych roszczeń wobec siebie.
Jeśli jednak dojdzie do konieczności skorzystania z gwarancji, beneficjent powinien to uczynić poprzez przekazanie bankowi żądania zapłaty. Treść gwarancji może wymagać, by oświadczenie to zostało złożone w specjalnym trybie (np. za pośrednictwem banku beneficjenta) oraz by zawierało określone dokumenty. Oczywiście beneficjent musi także zmieścić się w okresie obowiązywania gwarancji.
Jakie zarzuty przysługują bankowi
Gwarancja bankowa nie może być narzędziem do wyłudzania pieniędzy od banku (np. w sytuacji, gdy zleceniodawca i beneficjent są niewypłacalni). Z tego powodu instytucja finansowa może na różne sposoby bronić się przed nieuczciwą wypłatą gwarancji.
Po pierwsze, bank może powoływać się na to, że nigdy nie powstało jego zobowiązanie do wypłacenia gwarancji lub że to zobowiązanie wygasło. Chodzi tutaj np. o następujące sytuacje:
- udzielenie gwarancji nastąpiło niezgodnie z prawem lub zasadami współżycia społecznego (np. dotyczy świadczenia wynikającego z przestępstwa);
- nie zachowano formy pisemnej udzielenia gwarancji;
- udzielenie gwarancji związane było z wadliwym oświadczeniem woli (np. złożonym pod wpływem zastraszenia pracownika banku);
- beneficjent zrezygnował z gwarancji;
- upłynął termin gwarancji;
- beneficjent nie przedłożył wymaganych dokumentów lub nie ziścił się przewidziany w gwarancji warunek;
- wyczerpał się limit gwarancji.
Po drugie, jeśli przewiduje to treść gwarancji, bank może powołać się na stosunek podstawowy, czyli. np. wspomnianą umowę o roboty budowlane. W takiej sytuacji bank może kwestionować powstanie zobowiązania dłużnika, podnosić zarzut przedawnienia, potrącenia i inne, stosowane w postępowaniu cywilnym.
Co w sytuacji, gdy gwarancja została wypłacona nieprawidłowo?
Jeśli mimo wprowadzonych zabezpieczeń dojdzie do niewłaściwego wypłacenia gwarancji, skutki takiego działania zależą od tego, kto zawinił.
W przypadku gdy wypłata gwarancji nastąpiła sprzecznie z jej treścią, rozliczenia powinny nastąpić pomiędzy bankiem a beneficjentem. Bank może żądać zwrotu bezprawnie uzyskanej gwarancji od podmiotu, który w ten sposób się bezpodstawnie wzbogacił.
Jak wspomniałem wyżej, istnieje jednak gwarancja na pierwsze żądanie. Nie uprawnia ona do weryfikowania, czy roszczenie beneficjenta rzeczywiście istnieje. Gdy w takiej sytuacji dojdzie do wypłaty gwarancji, bank będzie domagał się zwrotu od zleceniodawcy gwarancji. Ten ostatni natomiast może dochodzić swoich praw od beneficjenta w procesie o bezpodstawne wzbogacenie.
Czy warto korzystać z gwarancji?
Ze wszystkich popularnych metod zabezpieczenia roszczeń (poręczenie, hipoteka, weksel, zastaw, kaucja) gwarancja bankowa wydaje się najlepsza dla stosunków między przedsiębiorcami. Przede wszystkim, nie wymaga większych nakładów finansowych od zleceniodawcy, który nie traci w ten sposób np. poprzez wpłatę kaucji.
Banki są jednymi z najbardziej wypłacalnych podmiotów na rynku, ponieważ funkcjonują w systemie uwzględniającym Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Wierzyciele nie muszą się więc obawiać, że takie zabezpieczenie okaże się bez pokrycia.
Wreszcie wypłata gwarancji następuje w prostym trybie, który uwzględnia w zasadzie wyłącznie przygotowanie prawidłowego żądania zapłaty. To kusząca alternatywa dla wieloletnich postępowań sądowych, które i tak mogą skończyć się niewypłacalnością oraz upadłością podmiotu zobowiązanego do spełnienia świadczenia. Z perspektywy przedsiębiorców zawierających umowy gwarancja bankowa jest idealnym narzędziem budowania zaufania oraz skutecznego zabezpieczania roszczeń.
