Dość często w relacjach między przedsiębiorcami zdarza się, że jeden z nich staje się okresowo lub na stałe niewypłacalny. Czasami można dostrzec symptomy takich kłopotów, czasami dzieje się to całkowicie z zaskoczenia. Jeśli wierzyciel nie zabezpieczył się w odpowiedni sposób przed taką sytuacją, swoich roszczeń może dochodzić w długich i kosztownych procesach sądowych. W tym czasie dłużnik najczęściej znika z resztą swojego majątku i nawet jeśli uzyskamy korzystny wyrok, na nic się on nam nie przyda.
Czym jest zabezpieczenie
Ustawodawca przewidział takie trudności i umożliwił, pod pewnymi warunkami, zabezpieczanie roszczeń wierzyciela jeszcze przed prawomocnym zakończeniem sprawy sądowej. W zależności od tego, czego domagamy się od naszego dłużnika, zabezpieczenie może wyglądać w inny sposób, ale generalnie sprowadza się ono do uniemożliwienia (lub utrudnienia) upłynnienia majątku, z którego normalnie moglibyśmy prowadzić egzekucję.
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje trzy główne rodzaje tytułów zabezpieczenia. Są to:
- wyrok sądu I instancji wydany w ramach postępowania w sprawach gospodarczych;
- nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym;
- postanowienie właściwego sądu o udzieleniu zabezpieczenia.
W tym artykule zajmuję się wyłącznie ostatnią kategorią, czyli postanowieniami w sprawie udzielenia zabezpieczenia. Dwie pierwsze grupy omówię przy okazji opisywania poszczególnych procedur, w ramach których przedsiębiorcy mogą dochodzić swoich praw przed sądem.
Udzielanie i wykonywanie zabezpieczenia to skomplikowany proces obwarowany wieloma przepisami. Z pewnością nie da się tego omówić w przystępny sposób w jednym artykule. Dlatego dziś postaram się ograniczyć wyłącznie do najbardziej typowej sytuacji, jaka zazwyczaj występuje w obrocie gospodarczym – zabezpieczenia roszczenia pieniężnego, jakie wierzyciel będzie chciał wyegzekwować od dłużnika.
Dlaczego warto walczyć o zabezpieczenie roszczenia
Zanim jednak przejdziemy do omówienia przepisów, warto jeszcze zastanowić się nad tym, po co w ogóle walczyć o zabezpieczenie roszczenia. I kiedy nie należy tego robić.
Jeśli z wiarygodnych źródeł dowiemy się, że dłużnik nie ma absolutnie żadnego wartościowego majątku, a dodatkowo ciążą na nim np. wieloletnie zobowiązania podatkowe, lepiej odpuścić sobie wniosek o zabezpieczenie swoich roszczeń. Wyegzekwowanie takiego zabezpieczenia wiąże się z kosztami, które w przypadku braku nadziei na skuteczną egzekucję nigdy nie zostaną pokryte przez dłużnika.
O zabezpieczenie powinniśmy walczyć tylko wtedy, gdy sytuacja majątkowa dłużnika daje pewne nadzieje na to, że będziemy mogli wyegzekwować swoją wierzytelność. Zabezpieczenie nie polega na przeprowadzeniu egzekucji przed wydaniem orzeczenia, ale na zatrzymaniu dłużnika przed wyzbyciem się majątku, z którego będziemy mogli skorzystać w przyszłości. Dlatego warto stosować zabezpieczenie tylko wtedy, gdy faktycznie jest co zabezpieczać oraz gdy jesteśmy pewni swoich racji przed sądem (o tym dalej).
Kiedy można wnosić o zabezpieczenie
O zabezpieczenie naszego roszczenia możemy wnosić w każdej sprawie cywilnej, która podlega rozpoznaniu przez sąd lub sąd polubowny. Nie ma tutaj znaczenia forma postępowania (procesowe czy nieprocesowe) ani możliwość stwierdzenia wykonalności zapadłego w sprawie orzeczenia.
Jeśli chodzi o czas, w którym można żądać zabezpieczenia, możemy wyróżnić trzy kategorie zdarzeń:
- wniosek o udzielenie zabezpieczenia jeszcze przed wszczęciem sprawy sądowej;
- wniosek o udzielenie zabezpieczenia składany razem z pismem wszczynającym postępowanie (np. w pozwie);
- wniosek o udzielenie zabezpieczenia składany już w toku prowadzonej sprawy.
Prawo przewiduje zatem dość szeroki zakres czasowy, w którym możemy żądać zabezpieczenia. Wynika to z tego, że przesłanki umożliwiające złożenie takiego wniosku mogą ujawnić się na różnych etapach sprawy i nie zawsze możliwe jest przewidzenie, kiedy to nastąpi.
Choć możemy żądać zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania, prawo zabrania zabezpieczenia roszczeń, które jeszcze nie istnieją, a tylko potencjalnie mogą wystąpić w przyszłości. Przykładowo nie możemy zabezpieczyć roszczenia o zapłatę z tytułu umowy, której jeszcze nie podpisaliśmy.
Wyjątkowo zabezpieczenia można żądać także po wydaniu wyroku. Chodzi tutaj o sytuację, w której mamy już tytuł wykonawczy, ale termin zapłaty wskazany w wyroku jeszcze nie upłynął. Sytuacja taka jest dość częsta np. w sprawach z zakresu podziału majątku lub zniesienia współwłasności, gdy sąd ustalił odległe terminy spłat.
Podmioty uprawnione
Zawnioskować o udzielenie zabezpieczenia może każda strona postępowania procesowego (powód, pozwany, interwenient, prokurator czy inspektor pracy) i nieprocesowego (wnioskodawca oraz uczestnicy).
Podmiot uprawniony musi spełnić dwa warunki, by móc żądać zabezpieczenia – ma obowiązek uprawdopodobnić swoje roszczenie oraz interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia.
W tym pierwszym wypadku należy wskazać, czego dokładnie domagamy się od drugiej strony oraz na jakiej podstawie się tego domagamy. Przykładowo, uprawdopodobnieniem roszczenia o zapłatę kary umownej z tytułu opóźnienia wykonawcy będzie podpisany przez strony protokół odbioru, z którego wynika rzeczywista data oddania prac.
Zdecydowanie trudniej uprawdopodobnić interes prawny. By uniknąć rozbieżności interpretacyjnych, definicja interesu prawnego znalazła się w art. 730[1] § 2 k.p.c. Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia to sytuacja, w której brak takiego zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia albo osiągnięcie innego celu postępowania. Na podstawie innych okoliczności musimy uprawdopodobnić, że bez stosownego zabezpieczenia nie uda nam się wyegzekwować przyszłego wyroku. Zazwyczaj robi się to poprzez opisanie sytuacji majątkowej dłużnika oraz wykazanie, że jest jeszcze czas na podjęcie działań zabezpieczających. Sam fakt posiadania spornego długu nie jest natomiast samodzielną podstawą stosowania zabezpieczenia, zwłaszcza gdy strony nie mają informacji o tym, by dany podmiot miał inne przeterminowane należności.
Podmiotem uprawnionym do wszczęcia postępowania o zabezpieczenie jest także sąd opiekuńczy oraz sąd w postępowaniu o zabezpieczenie spadku.
Wniosek o zabezpieczenie
Najbardziej newralgicznym punktem postępowania o udzielenie zabezpieczenia jest prawidłowe przygotowanie wniosku. Po pierwsze, wniosek jest pismem procesowym, czyli musi odpowiadać wszystkim wymogom przewidzianym dla takich dokumentów. Pisałem o nich w tym artykule.
Po drugie, musimy dokładnie opisać, jakiego sposobu zabezpieczenia żądamy. Sposób zabezpieczenia musi być odpowiedni do celu, jaki chcemy osiągnąć w postępowaniu. Przykładowo, w sprawie o zapłatę kwoty pieniężnej możemy jako sposób zabezpieczenia wskazać zajęcie konkretnego rachunku bankowego albo zajęcie przedmiotów ruchomych, które w przyszłości będzie można spieniężyć i z nich zaspokoić roszczenie.
Po trzecie, w sprawach o roszczenie pieniężne musimy wskazać dokładną sumę zabezpieczenia – czyli, mówiąc ludzkim językiem, górny limit takiego zabezpieczenia. Suma zabezpieczenia składać się może z:
- dochodzonego roszczenia;
- odsetek do dnia wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia;
- kosztów wykonania zabezpieczenia;
- przewidywanych kosztów postępowania.
Po czwarte, musimy uprawdopodobnić istnienie przesłanek do udzielenia zabezpieczenia (roszczenie oraz interes prawny). Nie chodzi tutaj o dokładne i niebudzące wątpliwości udowodnienie, ale o przedstawienie dowodów, które bez głębokiej analizy powinny potwierdzać nasze oświadczenia.
Jeśli wniosek o zabezpieczenie składamy przed wszczęciem postępowania, dodatkowo musimy w nim krótko przedstawić, o co właściwie chodzi w sprawie.
Czynności sądu w sprawie o zabezpieczenie
Sąd powinien rozpoznać wniosek bez zbędnej zwłoki, najpóźniej w terminie tygodnia od dnia wpływu wniosku. Przepis szczególny może tutaj wprowadzać inny termin. Jeśli przepis wskazuje, że wniosek będzie rozpoznawany na rozprawie, posiedzenie sądu powinno odbyć się w ciągu miesiąca od wpływu wniosku. Doświadczenie procesowe podpowiada mi jednak, że rzadko kiedy terminy te są przestrzegane.
Sąd (poza sprawami wszczynanymi z urzędu) może działać jedynie w granicach wniosku. Nie może więc rozpatrywać innych sposobów zabezpieczenia, przekraczać sumy zabezpieczenia oraz wydawać orzeczeń, które będą zmierzały do zaspokojenia należności objętej wnioskiem.
Sąd może uzależnić wykonanie postanowienia zabezpieczającego od wpłaty przez wnioskodawcę kaucji. Kwota ta ma zabezpieczyć ewentualne roszczenia poszkodowanych, gdyby zabezpieczenie okazało się niezasadne i wyrządziło szkody podmiotowi, którego mienie zabezpieczono. W określonych przypadkach (alimenty, renty, należności pracownicze) przepisu o kaucji się nie stosuje.
Zgodnie z ogólną zasadą, postanowienie o udzieleniu lub odmowie udzielenia zabezpieczenia sąd doręcza wyłącznie wnioskodawcy.
Zaskarżenie postanowienia o zabezpieczeniu
Wszystkie postanowienia sądu pierwszej instancji w przedmiocie zabezpieczenia są zaskarżalne, czyli można wnieść w stosunku do nich zażalenie. Od postanowień sądu drugiej instancji nie można się już odwołać. Zażalenie można wnieść na udzielenie lub odmowę udzielenia zabezpieczenia, zmianę zabezpieczenia oraz jego uchylenie.
Zażalenie na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia jest tzw. zażaleniem poziomym. Oznacza to, że środek odwoławczy będzie rozpoznawał ten sam sąd, ale w składzie trzech sędziów. O ile więc w czasach, gdy zażalenie rozpoznawał sąd nadrzędny można jeszcze było mieć nadzieję na zmianę orzeczenia, teraz szansa na to jest bardzo mała. Rzadko kiedy sędziowie pracujący w tym samym wydziale uchylają swoje postanowienia. Warto zadbać o to, by już za pierwszym razem otrzymać korzystne rozstrzygnięcie.
Zabezpieczenie roszczenia pieniężnego
Zabezpieczenie roszczeń pieniężnych należy do najbardziej popularnych rodzajów zabezpieczenia. Może zostać dokonane na przykład przez:
- zajęcie ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego albo innej wierzytelności lub innego prawa majątkowego;
- obciążenie nieruchomości hipoteką przymusową;
- ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości;
- ustanowienie zakazu zbywania spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu;
- ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym.
Takie zabezpieczenie nie może obejmować składników majątku, które nie podlegają egzekucji, oraz długów Skarbu Państwa.
Szczegółowe zasady wskazanych wyżej metod zabezpieczenia roszczeń pieniężnych znajdują się w art. 751 – 753[1] k.p.c.
Odszkodowanie dla dłużnika
Wykonane zabezpieczenie często stanowi poważne obciążenie dla przedsiębiorstwa podmiotu, wobec którego je zastosowano. Kodeks postępowania cywilnego wprowadził w związku z tym regulacje, które mają chronić przed niezasadnym wykonywaniem zabezpieczeń.
Osoba, przeciwko której wykonano zabezpieczenie, może pozwać uprawnionego o naprawienie szkody z tego wynikającej w ciągu roku od powstania swojego roszczenia. Może to mieć miejsce, gdy:
- osoba uprawniona nie wniosła pisma wszczynającego postępowanie w wyznaczonym terminie;
- osoba uprawniona nie wszczęła postępowania o całość roszczenia objętego zabezpieczeniem;
- osoba uprawniona wszczęła sprawę o inne roszczenie;
- cofnięto pozew lub wniosek wszczynający postępowanie;
- sąd zwrócił albo odrzucił pozew lub wniosek;
- powództwo zostało oddalone;
- postępowanie umorzono.
Jeśli uprawnionych z tytułu zabezpieczenia było więcej, ponoszą względem poszkodowanego solidarną odpowiedzialność.
Podsumowanie
Instytucja zabezpieczenia roszczenia jest atrakcyjnym sposobem na próby upłynnienia majątku przez nierzetelnego dłużnika. Należy jednak stosować ją z głową i rozważyć, czy w konkretnym stanie faktycznym będzie dla nas korzystna. Wykonanie zabezpieczenia wiąże się z kosztami, które w przypadku całkowitej niewypłacalności kontrahenta mogą jedynie zwiększyć nieściągalny dług.
Jeśli natomiast dłużnik ma jeszcze jakiś majątek, warto działać szybko i w sposób zdecydowany. Wniosek o zabezpieczenie należy przygotować perfekcyjnie, ponieważ każdy błąd znacznie przedłuża postępowanie sądowe. Podjęte z odpowiednim wyprzedzeniem działania są szansą dla wierzyciela, by zapobiec całkowitej uciecze dłużnika z majątkiem.
