Pod artykułem na temat bonu zdrowotnego część komentujących zarzucała, że to rozwiązanie, gdzie leczyć mogą się wyłącznie dobrze usytuowani, co jest nieprawdą. Nie wszystkim podoba się też dobrowolny ZUS dla przedsiębiorców. Dziś mówię „sprawdzam” i idę w drugą stronę, pochylając się nad emeryturami obywatelskimi. Czy Ty – Kowalski i Kowalska – w myśl solidaryzmu społecznego możesz poświęcić część „swoich” składek, aby inni – odprowadzający mniejsze składki emerytalne – mieli emeryturę równą Tobie? A może to Ty będziesz beneficjentem i otrzymasz wyższą emeryturę kosztem sąsiada czy sąsiadki?
Emerytury w Polsce – ilu emerytów, jakie emerytury?
Zanim o emeryturze obywatelskiej, najpierw należy odnieść się do liczby emerytów w Polsce i ich wysokości. Tak więc według danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w marcu 2023 roku emerytury i renty z ZUS pobierało przeszło 7,8 mln świadczeniobiorców, z czego większość to emeryci (77,8 proc.; 7,2 proc. – renta z tytułu niezdolności do pracy; 15 proc. – renta rodzinna).
Od 1 marca 2023 roku, już po waloryzacji, minimalna emerytura w Polsce wynosi 1588,44 zł (wcześniej 1338,44 zł). Przypominam, że emerytura minimalna należy się każdej kobiecie, która przepracowała przynajmniej 20 lat oraz mężczyźnie z minimum 25-letnim stażem pracy.
Podobne artykuły
Jednak staż pracy jest brany pod uwagę tylko wówczas, kiedy wyliczona emerytura jest niższa od gwarantowanej. Z zasady kwota emerytury jest wynikiem prostego działania matematycznego. Emerytury wylicza się w wyniku podzielenia podstawy obliczenia emerytury (kwota składek na ubezpieczenia emerytalne) przez średnie dalsze trwanie życia seniora podawane przez Główny Urząd Statystyczny. Dlatego przeciętna emerytura w marcu 2023 roku wyniosła 3482,63 zł.
Największy odsetek emerytów w Polsce (13,8 proc.) pobiera świadczenie emerytalne w wysokości od 2200,01 zł do 2600. zł. Blisko 410 tys. świadczeniobiorców ma emeryturę w wysokości ponad 7000 zł, natomiast przeszło 36,9 tys. emerytów inkasuje ponad 10 000 zł (w tym niewiele ponad 1 tys. świadczeniobiorców ponad 15 000 zł).
Z drugiej strony są emerytury najniższe, niższe niż gwarantowane. Takich świadczeniobiorców jest coraz więcej i w marcu 2023 roku było ich 341,3 tys. To świadczeniobiorcy z niskim kapitałem emerytalnym w momencie przejścia na emeryturę. Świadczenie w wysokości poniżej 500 zł pobiera 25,3 tys. osób (stan na marzec 2023 roku), z czego 6,1 tys. otrzymuje emeryturę poniżej 100 zł.
Emerytury kobiet i mężczyzn w statystykach
Porównano również emerytury kobiet i mężczyzn. Statystycznie kobiety otrzymują niższą emeryturę. Wynika to z sytuacji na rynku pracy, ale również przerw w karierze spowodowanej macierzyństwem oraz wcześniejszym przejściem na emeryturę.
Kobiety:
- 42,5 proc. kobiet pobiera emeryturę w wysokości do 2400 zł;
- 34,5 proc. kobiet pobiera emeryturę w wysokości powyżej 3000 zł.
Mężczyźni:
- 73,6 proc. mężczyzn pobiera emeryturę w wysokości powyżej 3000 zł;
- 10,7 proc. mężczyzn pobiera emeryturę w wysokości pomiędzy 4000 a 4500 zł.
Z czego finansuje się emerytury?
Wiedza wielu Polaków o systemie emerytalnym wciąż jest na zawstydzająco niskim poziomie. Dlatego odniosę się jeszcze krótko do źródła finansowania emerytur. Wbrew temu, co się wielu wydaje, odprowadzane składki emerytalne nie są gromadzone na koncie, nie są również inwestowane.
Zasada jest prosta: płacimy na emerytury naszych rodziców i dziadków, a nasze świadczenia finansować będą dzieci i wnuki, a więc osoby później wchodzące do systemu emerytalnego. Dlatego w obecnym kształcie system emerytalny ma wiele wspólnego z piramidą finansową.
Przeczytaj też: „Piramida finansowa ZUS. Madoff mógłby pozazdrościć„
Niestety, już dzisiaj składki płacone przez osoby pracujące nie są wystarczające, aby pokryć całość wypłacanych emerytur. Dlatego Fundusz Ubezpieczeń Społecznych musi być dotowany środkami z budżetu państwa. Na przykład w 2022 roku ZUS pozyskał ze składek 376 mld zł, co stanowiło ok. 85 proc. pokrycia wydatków FUS. Mimo, że był to rekordowy poziom pokrycia, konieczna była bezzwrotna pożyczka z budżetu w wysokości 36,5 mld zł.
Z roku na rok będzie tylko gorzej. Liczba osób pracujących spada, natomiast rośnie liczba emerytów:
- obecny stosunek emerytów do osób pracujących wynosi 1:2,5 (na każdego emeryta przypadają 2,5 osoby pracujące) – stosunek średniej pensji emeryta do jego emerytury (kwota zstąpienia) wynosi ok. 50 proc.;
- wedle prognoz w 2050 roku stosunek emerytów do osób pracujących wyniesie 1:1,5 (na każdego emeryta będzie przypadać 1,5 osoby pracującej) – kwota zstąpienia wyniesie ok. 25 proc.
Już dzisiaj system emerytalny jest niewydajny i musi być finansowany również z innych źródeł aniżeli składki. Jednocześnie spada w Polsce dzietność, co oznacza coraz niższe emerytury. Wyłączne podnoszenie składek nie rozwiąże problemu. Pewnym rozwiązaniem mogłoby być podniesienie wieku emerytalnego, jednak to postulat niepopularny politycznie.
Przeczytaj też: „Emerytury będą coraz niższe. Czy dobrowolny ZUS to dobry pomysł?„
Natomiast nie można polemizować, że emerytury dla ludzi w wieku poprodukcyjnym są konieczne. Większość nie odkłada na swoją emeryturę w okresie aktywnym zawodowo, dlatego to państwo musi utrzymywać emerytów.
Na czym polega emerytura obywatelska?
Państwowe emerytury są świadczeniem społecznym. W związku z tym, że obecnie obowiązujący system jest bardzo kosztowny, cześć środowisk od dawna postuluje wprowadzenie emerytury obywatelskiej.
Zgodnie z definicją jest to świadczenie socjalne o stałej, określonej wysokości. To emerytura bezwarunkowa obejmująca wszystkich bez względu na uzyskiwany dochód oraz lata odprowadzania składek.
Wysokość świadczenia obywatelskiego to kwestia do dyskusji. Emerytura obywatelska ma zapewnić godny poziom życia, natomiast należy mieć świadomość, że świadczenie będzie niskie. Przede wszystkim należałoby ustalić, czy można przenieść środki z innych obszarów budżetu państwa na rzecz emerytury obywatelskiej, czy może konieczne jest podniesienie obowiązujących podatków i składek pobranych pracującemu pokoleniu.
Środki byłyby dzielone po równo dla każdego obywatela osiągającego wiek emerytalny, bez względu na nabyte wcześniej kwalifikacje, wykonywane zawody, odprowadzane składki i staż pracy. W pewnym sensie z emeryturą obywatelską mamy do czynienia już teraz, natomiast tylko częściowo.
Prototypem emerytury obywatelskiej jest emerytura minimalna. Jeżeli wyliczone świadczenie jest niższe od najniższej emerytury gwarantowanej, emeryt otrzymuje emeryturę minimalną, chociaż również w tym przypadku emerycie odprowadzali składki różnej wysokości. Natomiast pojawia się tutaj czynnik wymaganego stażu pracy (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn). Innym przykładem jest emerytura honorowa wypłacana w Polsce każdemu po ukończeniu 100 lat.
Dlaczego warto wprowadzić emeryturę obywatelską?
Zwolenników emerytury obywatelskiej szybko przybywa, natomiast są też jej przeciwnicy. Żeby było czytelniej, przedstawiam kilka często pojawiających się zarzutów i spróbuję podać kontrargumenty:
- Wysokość emerytury obywatelskiej będzie niska – to prawda, ale tylko po części. Jeżeli takie świadczenie zostanie wprowadzone, będzie niskie i nie pozwoli emerytowi na życie w luksusie, ale ma zapewnić godne funkcjonowanie. Natomiast jako kontrargument warto przypomnieć, że kwota zstąpienia będzie coraz niższa i w przyszłości – za 20-30 lat – większość emerytów i tak będzie pobierać świadczenie minimalnej wysokości, w wysokości niższej lub równej ewentualnej emeryturze obywatelskiej.
- Emerytura obywatelska nie zachęca do dłuższej aktywności na rynku pracy – niekoniecznie, ponieważ kwota zstąpienia będzie stosunkowo niska. Ze względu na znaczącą różnicę między ostatnią pensją a pierwszą emeryturą, osoby z prawem do emerytury wcale nie muszą korzystać ze świadczenia od razu po osiągnięciu wieku emerytalnego.
- Emerytura obywatelska nie motywuje do oszczędzania na starość – jak wyżej, dla bardziej dostatniego życia przyszli emeryci powinni dodatkowo oszczędzać na emeryturę.
- Emerytura obywatelska jest droga – kwestia finansowania to sprawa do dyskusji. Środki muszą pochodzić z budżetu państwa lub ze składek i podatków osób pracujących, a być może z połączenia obu rozwiązań. Oszczędności szukać można w samym Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Do wypłaty emerytury obywatelskiej nie jest potrzebny KSI (Kompleksowy System Informatyczny), za którego utrzymanie rocznie zapłacić trzeba setki milionów złotych. Sama obsługa emerytur obywatelskich wymagałby też zaangażowania mniejszej liczby pracowników ZUS. Przypomnę, że w ZUS pracuje ok. 45 tys. osób.
- Emerytura obywatelska nie jest sprawiedliwa – takie głosy są zrozumiałe, natomiast emerytura obywatelska opiera się na mechanizmie solidaryzmu społecznego. To prawda, że z prawa do emerytury obywatelskiej będą korzystać również te osoby, które nie były aktywne zawodowo i bez długiego stażu pracy. Natomiast również takie osoby są częścią naszego społeczeństwa, a zgodnie z etyką i jako przedstawiciele cywilizacji łacińskiej nie możemy pozostawić ich bez opieki. Wydaje się, że emerytura obywatelska wcale nie musiałaby oznaczać znaczącego przyrostu takich emerytów. Pamiętajmy też, że obecni emeryci (i nie tylko) z niskimi emeryturami i tak korzystają z różnych świadczeń socjalnych.
Emerytura obywatelska w Kanadzie
Jednym z państw, w którym wprowadzono emeryturę obywatelską, jest Kanada. Natomiast w systemie emerytalnym Kanady stanowi ona jeden z filarów i nie jest jedyną formą uzyskiwanego świadczenia:
- I filar: emerytura obywatelska gwarantowana wszystkim niezależnie od uzyskiwanych dochodów – zapewnia podstawowe warunki bytowe najbiedniejszym, nie zniechęcając do porzucenia pracy.
- II filar: składki uiszczane przez pracujących na podobnej zasadzie jak w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych.
- III filar: możliwość bezpiecznego, pewnego oszczędzania i inwestowania środków na poczet przyszłej emerytury.
Podsumowanie
Podsumowując, w mojej subiektywnej opinii emerytura obywatelska to ciekawy projekt dla zmiany i ratowania systemu emerytalnego w Polsce. Jak przy każdym pomyśle reformy, również świadczenie obywatelskie ma zwolenników i przeciwników. Najmniej zadowoleni na pewno byliby przyszli emeryci o wysokich dochodach w okresie zawodowym i tym samym wysokich emeryturach. Inne zdanie na ten temat powinny mieć osoby młode, których emerytury w przyszłości będą niskie, najprawdopodobniej zbliżone do świadczeń gwarantowanych. W ich przypadku niskie, ale równe i pewne emerytury obywatelskie zaakceptować byłoby znacznie łatwiej, zwłaszcza z uwiadamianiem o stosunkowo niewielkiej kwocie świadczenia.
Kluczowa jest kwestia finansowania świadczenia oraz jego wprowadzenia. Być może najbardziej sprawiedliwym wariantem jest emerytura obywatelska dla osób, które dopiero wejdą na rynek pracy, a nie osób już płacących składki, a tym bardziej obecnych emerytów pobierających świadczenia. Faktem jest, że zmiana warunków umowy społecznej między państwem a ubezpieczonym w trakcie gromadzenia środków, może podważyć zaufanie do systemu emerytalnego, a już dzisiaj niewielu ma zaufanie do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Jednak wprowadzenie dłuższego vacatio legis (np. emerytura obywatelska od roku 2035 czy 2040) mogłaby znaleźć akceptację i zrozumienie.
Osobiście jestem zwolennikiem wprowadzenia emerytur obywatelskich, jeżeli będzie to świadczenie wyższe od obecnie występujących w Polsce emerytur głodowych. Rozumiem, że emerytura będzie niska, natomiast powinna zapewnić seniorom godny poziom życia. Niskie, ale równe i bezwarunkowe emerytury uważam za rozwiązanie lepsze od tworzenia świadczeń celowych lub skierowanych do konkretnych grup wymagających wsparcia. Uniwersalny charakter emerytur pozwoliłby też zminimalizować koszty administracyjne przyznawania świadczenia.
Nie trafia do mnie też argument, że system byłby niesprawiedliwy ze względu na zróżnicowanie dochodów w okresie efektywności zawodowej. To prawda, natomiast swoje składki płacimy na obecnych emerytów, natomiast na emeryturze jesteśmy wyłącznie beneficjentami tego, co wytworzy kolejne pokolenie. Emerytura obywatelska mogłaby być ciekawym rozwiązaniem również ze względu na postępującą automatyzację pracy i zanikanie pewnych zawodów. Zresztą już dzisiaj płacimy różną składkę zdrowotną, co nie przekłada się na szybszą i lepszą służbę zdrowia dla tych, którzy na NFZ kładą więcej.
Przeczytaj też: „Czy bon zdrowotny jest receptą na monopol NFZ?„
Najważniejsze, że w myśl solidaryzmu społecznego rozwiązałoby to problem głodowych emerytur. Oczywiście kluczowe byłoby budowanie świadomości społeczeństwa w zakresie oszczędzania i inwestowania, aby emerytura obywatelska nie była jedynym zabezpieczeniem emeryta po zaprzestaniu pracy zawodowej.
Podobał Ci się ten artykuł? Sprawdź inne z serii Alarm Podatkowy
